Dymenzions
The software that really makes the difference...
1. Wat is ATEX in de praktijk?
Definitie en achtergrond van de ATEX-richtlijnen
ATEX staat voor ATmosphères EXplosibles, Frans voor “explosieve atmosferen”
ASSURED-SYSTEMS.COM
. Het is de verzamelnaam voor twee Europese richtlijnen die zijn opgesteld om de risico’s van explosieve omgevingen te beheersen en ongevallen te voorkomen. Deze richtlijnen beschrijven de minimale veiligheidsvereisten voor zowel arbeidsomgevingen als voor apparatuur in explosiegevaarlijke atmosferen
EN.WIKIPEDIA.ORG
ATEX is ontstaan naar aanleiding van ernstige incidenten in de procesindustrie. Zo was de ramp in 2001 bij een kunstmestfabriek in Toulouse (Frankrijk), waarbij 31 doden vielen en meer dan 2.500 gewonden, een katalysator voor strengere explosieveiligheidswetgeving in Europa
INDUSTRIEVANDAAG.NL
. Dergelijke ongevallen toonden aan dat eenduidige regels noodzakelijk waren om mens en milieu te beschermen tegen explosies.
Verschil tussen ATEX 114 (2014/34/EU) en ATEX 153 (1999/92/EG) - ATEX in de praktijk
Er bestaan twee ATEX-richtlijnen met een verschillend toepassingsgebied
ATEX 114 – de “productrichtlijn” (Richtlijn 2014/34/EU) – richt zich op apparatuur en beschermingssystemen bedoeld voor gebruik in potentieel explosieve atmosferen
. Deze richtlijn legt eisen op aan fabrikanten en leveranciers: apparaten moeten voldoen aan essentiële gezondheids- en veiligheidseisen en een conformiteitsbeoordeling ondergaan voordat ze op de EU-markt worden gebracht
. ATEX 114 (vroeger bekend als ATEX 95, Richtlijn 94/9/EG) is per 20 april 2016 volledig van kracht geworden en verving oudere nationale regelgeving op dit gebied
. Apparatuur die aan deze richtlijn voldoet, krijgt een CE-markering met een specifiek Ex-symbool, wat aangeeft dat het explosieveilig is gecertificeerd.
ATEX 153 – de “werkplekrichtlijn” (Richtlijn 1999/92/EG) – is gericht op de veiligheid en gezondheid van werknemers die werken in explosiegevaarlijke omgevingen
Deze gebruikersrichtlijn verplicht werkgevers om explosierisico’s op de werkplek te beheersen. ATEX 153 (voorheen ATEX 137 genoemd) is in Nederland geïmplementeerd via het Arbobesluit en sinds juli 2006 van kracht
Het vereist onder meer dat werkgevers risico-analyses uitvoeren, gevarenzones classificeren, passende technische en organisatorische maatregelen nemen en de betrokken werknemers goed instrueren en beschermen. Samengevat: ATEX 114 betreft de apparatuur (voor fabrikanten en leveranciers), terwijl ATEX 153 ziet op de werkplek (voor werkgevers en werknemers).
Explosieveilige technologieën en methoden.
ATEX in de praktijk
In explosiegevaarlijke omgevingen worden diverse technologieën en preventiemethoden toegepast om het risico op ontbranding te minimaliseren:
- Intrinsieke veiligheid (Ex i): Een methode waarbij elektrische systemen zó zijn ontworpen dat de energie (spanning/stroom) in het circuit te laag is om een explosief mengsel te ontsteken. Dit voorkomt vonkvorming of oververhitting binnen meet- en regelsystemen. Deze techniek is veelgebruikt voor sensoren en instrumenten in ATEX-zones.
- Vlamdichte of drukvaste omkasting (Ex d): Hierbij worden potentiële ontstekingsbronnen ingesloten in een robuuste behuizing die een interne explosie kan weerstaan en geen vlam naar buiten laat. Dit is typisch voor motoren, schakelaars en verdeelkasten. Als er binnenin een ontsteking plaatsvindt, blijft de explosie opgesloten in de kast en dooft deze uit zonder de omgevingsatmosfeer aan te steken.
- Drukontlasting en ontluchting: Technieken zoals explosiepanelen of breekplaten worden toegepast op apparatuur (bijv. silo’s of filterinstallaties) om bij een explosie de druk veilig te kunnen laten ontsnappenDoor gecontroleerde drukontlasting wordt voorkomen dat een explosie de hele installatie verwoest; de explosiegolf wordt naar een veilige richting afgevoerd.
- Vlamdovers (flame arrestors): Dit zijn apparaten die in leidingen of openingen worden geplaatst om te voorkomen dat vlammen zich verder verspreidenZe blussen een vlamfront door afkoeling of verstikking. In de olie- en gasindustrie worden vlamdovers bijvoorbeeld op tankontluchtingen en ventilatiesystemen gezet, zodat een ontsteking van dampen zich niet terug de tank in kan propagëren.
- Beheersing van niet-elektrische ontstekingsbronnen: Organisatorische maatregelen zijn net zo belangrijk. Statische elektriciteit wordt tegengegaan door het aarden van installaties en personen (antistatische kleding en schoeisel). Mechanische vonkvorming wordt beperkt door materiaalkeuzes (vonkvrije gereedschappen in Ex-zones) en het beheersen van wrijving (bv. onderhoud om slijtage te voorkomen). Het vermijden van open vuur of roken in gevarenzones is vanzelfsprekend en wordt strikt afgedwongen (meestal middels verbodsborden en werkvergunningen).
- Inertisering: Wanneer mogelijk wordt de atmosfeer in een procesinstallatie onbrandbaar gemaakt door zuurstof te verdringen. Bijvoorbeeld opslagtanks of reactoren worden met stikstof (inert gas) “blanket” gehouden, zodat zelfs bij een lek geen explosief mengsel kan ontstaanDit is een effectieve maatregel om het explosierisico drastisch te verlagen, al vergt het goede monitoring van het zuurstofgehalte.
Deze technologieën worden vaak gecombineerd toegepast volgens het veiligheidsprincipe: eerst explosieve atmosfeer voorkomen, vervolgens ontstekingsbronnen elimineren, en tot slot gevolgen van een eventuele explosie beperken
Door zulke meervoudige beveiliging ontstaat er een redundante veiligheidslaag, wat cruciaal is in petrochemische installaties waar de gevaren groot zijn.
ATEX in de praktijk - Risicoanalyse en classificatie van explosiegevaarlijke zones
Afbeelding: Voorbeeld van veiligheidssignalering voor een ATEX-zone met verplichte maatregelen en waarschuwingen. In explosiegevaarlijke omgevingen moeten zones duidelijk worden gemarkeerd met het ‘Ex’-symbool en aanvullende instructieborden (zoals “Explosieveilige atmosfeer”, “EX gasmeting verplicht”, “Werkvergunning verplicht” en verbod op open vuur). Duidelijke markering en afbakening van zones is een verplicht onderdeel van ATEX 153.
Een kernonderdeel van ATEX 153 is het classificeren van explosiegevaarlijke zones. Werkgevers moeten alle locaties waar een explosieve atmosfeer kan voorkomen identificeren en indelen in zones op basis van de frequentie en duur van het explosiegevaar
Deze zone-indeling dient te worden opgenomen in het Explosieveiligheidsdocument en vormt de basis voor allerlei maatregelen (waaronder de selectie van geschikte apparatuur)
Er wordt onderscheid gemaakt tussen gas-/dampatmosferen en stofatmosferen, met voor ieder drie zones
- jungheinrich-Zone 0 (gas/damp) of Zone 20 (stof): Plaats waar een explosieve atmosfeer constant, langdurig of vaak aanwezig isDit betekent dat meer dan 10% van de bedrijfsduur een explosief mengsel kan voorkomenVoorbeelden: de binnenkant van een opslagtank voor vluchtige benzine (zone 0) of de binnenzijde van een stofsilovuller waar voortdurend stofwolken zijn (zone 20).
- jungheinrich-Zone 1 (gas/damp) of Zone 21 (stof): Plaats waar tijdens normaal bedrijf af en toe een explosief mengsel kan ontstaanTypisch betreft dit 0,1–10% van de tijdVoorbeelden: rondom een procespomp, ontluchtingsopening of flensverbinding waar bij regulier gebruik af en toe brandbare damp kan ontsnappen (zone 1), respectievelijk de omgeving van een filterinstallatie die bij reiniging stofwolken produceert (zone 21).
- jungheinrich-Zone 2 (gas/damp) of Zone 22 (stof): Plaats waar normaal gesproken geen explosieve atmosfeer ontstaat, en áls deze toch ontstaat, dan slechts zelden en kortstondigDit zijn doorgaans veiligheidszones rond zone 1/21 gebieden. Voorbeelden: een gebied verder weg van een lekkagepunt, bijvoorbeeld de periferie rond een vulpunt of vent (zone 2), of de vloer van een fabriekshal waar stof zich alleen in geval van een storing neer kan slaan (zone 22).
Het correct bepalen van deze zones vereist deskundigheid in zowel het proces als de eigenschappen van de stoffen. De richtlijnen zelf geven kwalitatieve definities (“vaak”, “af en toe”, “zelden”), wat ruimte laat voor interpretatie
Daarom wordt gebruikgemaakt van best practice zoals de bovengenoemde tijdspercentages en inschattingen door experts. Bij twijfel moet men conservatief zijn en een hoger gevareniveau (strengere zone) aannemen
De zone-indeling is van groot praktisch belang omdat het bepaalt welke apparatuurcategorie is toegestaan en welke aanvullende voorzorgsmaatregelen nodig zijn. Ook moeten de grenzen van de zones duidelijk worden aangegeven op plattegronden en ter plekke met borden (gele driehoek met zwart ‘Ex’ symbool)
Toegangen tot explosiegevaarlijke ruimten behoren voorzien te zijn van waarschuwingsborden om iedereen te informeren dat daar speciale regels gelden (zoals gebruik van vonkvrije gereedschappen, verplichte gasdetectie, antistatische kleding, etc.)
Het uitvoeren van een goede explosierisico-analyse vergt niet alleen kennis van de stoffen en processen, maar ook inzicht in ventilatie, procesafloop en mogelijke faalscenario’s. In de petrochemie worden hiervoor vaak gespecialiseerde veiligheidskundigen of ingenieurs ingeschakeld. Zij gebruiken normen (zoals de NPR 7910-1/2 in Nederland, of EN 60079-10) om systematisch zones te bepalen. Uiteindelijk mondt dit uit in een zonetekening en een lijst van zonetypes voor alle relevante locaties in de installatie.
4. Uitdagingen bij implementatie en controle - ATEX in de praktijk
Technische en organisatorische uitdagingen
Het implementeren van ATEX-maatregelen brengt zowel technische als organisatorische uitdagingen met zich mee. Technisch gezien moeten bedrijven vaak complexe installaties analyseren op explosierisico’s. Dit vereist multidisciplinaire kennis (chemie van stoffen, procesengineering, ventilatie, elektrotechniek, etc.) en inzicht in normen en richtlijnen. Het opstellen van een gedegen explosierisico-analyse en het bepalen van de omvang van Ex-zones is dan ook niet triviaal en vergt analytische vaardigheden
Kleine veranderingen in het proces (bijvoorbeeld andere grondstoffen, gewijzigde temperatuur of druk, of nieuwe apparatuur) kunnen de zone-indeling beïnvloeden, waardoor voortdurende alertheid nodig is.
Organisatorisch ligt een uitdaging in het bewustzijn en gedrag van personeel. Veiligheid in explosiegevaarlijke omgevingen staat of valt met het juiste handelen van mensen, ook wel “Safety by Conduct” genoemd
Ondanks technische voorzorgsmaatregelen kunnen onveilige handelingen (zoals toch gaan lassen zonder gasvrijverklaring, of het meenemen van niet-EX apparatuur in een zone) een incident veroorzaken. Het is dan ook een uitdaging om een veiligheidscultuur te creëren waarin iedereen de ATEX-regels naleeft. Regelmatige training en drills zijn belangrijk om het personeel scherp te houden. ATEX 153 verplicht werkgevers er expliciet toe om werknemers te informeren en op te leiden omtrent explosierisico’s en -maatregelen
Het bijhouden van de competenties van personeel – bijvoorbeeld via persoonscertificering volgens IECEx 05 of vergelijkbaar
Kan helpen om ervoor te zorgen dat vaklieden vakbekwaam zijn om in Ex-omgevingen te werken.
Een ander organisatorisch aspect is de coördinatie van werkzaamheden. In grote petrochemische complexen werken vaak verschillende teams of aannemers tegelijk, wat risico’s met zich meebrengt. Zoals eerder genoemd geldt een coördinatieplicht als verschillende partijen in elkaars buurt werkzaamheden uitvoeren in explosiegevaarlijke zones
Het inrichten van een streng werkvergunningensysteem is hierbij een standaardoplossing: vóórdat iemand in een Ex-zone werkzaamheden mag uitvoeren (bijvoorbeeld onderhoud of heet werk), moet een vergunning worden aangevraagd en goedgekeurd waarin alle voorzorgsmaatregelen staan (gasmeting, isolatie van apparatuur, brandwacht, etc.). Het toezicht houden op de naleving van deze procedures vergt discipline en voldoende veiligheidskundigen of supervisors ter plaatse.
Inspectie en handhaving in de praktijk
De handhaving van ATEX-regelgeving gebeurt in Nederland via de Arbeidsinspectie (tegenwoordig Nederlandse Arbeidsinspectie, voorheen Inspectie SZW) en waar relevant ook via het Besluit Risico’s Zware Ongevallen (Brzo) voor grotere risicovolle inrichtingen. Tijdens inspecties zal gekeken worden of een bedrijf een toereikend explosieveiligheidsdocument heeft, of de zone-indeling realistisch en gemarkeerd is, en of de apparatuur in die zones gecertificeerd is. Bij overtredingen kunnen sancties volgen. Zo kan het ontbreken van een explosieveiligheidsdocument leiden tot een boete (indicatief €9.000 voor een eerste overtreding volgens het Arbobesluit) – daarnaast kan de inspecteur eisen dat de situatie direct wordt verbeterd
Ernstige gebreken die een direct explosiegevaar vormen, kunnen resulteren in stillegging van (dat deel van) de installatie totdat de problemen zijn opgelost.
Naast overheidsinspecties is er ook de interne controle: bedrijven voeren vaak zelf audits uit of laten zich certificeren (bijvoorbeeld volgens ISO 45001 of specifieke PSM-audits) waarbij ATEX-compliance een onderdeel is. Verzekeringsmaatschappijen kunnen eveneens inspecties verlangen, zeker na een incident, om te verifiëren of aan alle voorschriften voldaan werd.
Een groot aandachtspunt bij handhaving is het borgen op de lange termijn. Na de eerste implementatie van ATEX-maatregelen verslapt de aandacht soms na verloop van jaren, zeker als er geen incidenten gebeuren. Het explosieveiligheidsdocument kan verouderen als proceswijzigingen niet worden doorgevoerd. Ook kan rotatie van personeel ertoe leiden dat de specifieke ATEX-kennis wegvloeit. Daarom is het aan te raden dat bedrijven periodiek (bijvoorbeeld jaarlijks) een interne review doen van hun explosieveiligheidsbeleid: zijn de zones nog up-to-date, is alle nieuwe apparatuur gedekt door certificaten, zijn er incidenten/near-misses geweest die evaluatie vergen, en is er recent training gegeven? Een proactieve houding hierin voorkomt dat men bij een officiële inspectie of – erger nog – bij een ongeval, voor onaangename verrassingen komt te staan.
Positief is dat er steeds meer hulpmiddelen en gedeelde kennis beschikbaar zijn. Er zijn non-binding guides van de Europese Commissie en normalisatie-instituten publiceren praktijkrichtlijnen. Brancheorganisaties in de (petro)chemie delen best practices omtrent explosieveiligheid. Door deze kennis te benutten en een lerende organisatie te blijven, kunnen bedrijven de naleving van ATEX duurzaam in hun bedrijfsvoering verankeren.
Bronnen
Europese Commissie – Richtlijn 2014/34/EU (ATEX 114) en Richtlijn 1999/92/EG (ATEX 153)
SINGLE-MARKET-ECONOMY.EC.EUROPA.EU
Wikipedia – ATEX directives (achtergrond en definities)
EN.WIKIPEDIA.ORG
Industrievandaag – “ATEX – explosieveiligheid in de procesindustrie” (praktijkuitleg in het Nederlands)
INDUSTRIEVANDAAG.NL
ATEXcertificaat.nl – “ATEX zonering” (zone-indeling en categorieën)
ATEXCERTIFICAAT.NL
DD Engineering – “Wat is ATEX?” (praktijkvoorbeeld en aanpak EVD)
DDENG.BE
Jungheinrich Profishop – “ATEX-zones en hun indeling” (zone-definities)
JUNGHEINRICH-PROFISHOP.BE
Nederlandse Arbeidsinspectie – Boetebeleid arbeidsomstandigheden (handhaving bij overtredingen)
SAFETYNET-NEDERLAND.NL
ATEX IN DE PRAKTIJK
Petrochemische en gasindustrie
Inleiding
2. Voorbeelden van ATEX in de praktijk
Specifieke toepassingen in de petrochemische en gasindustrie
De petrochemische industrie (inclusief olie- en gaswinning, raffinage en verwerking) is bij uitstek een sector waar ATEX-richtlijnen van toepassing zijn
Hier komen explosiegevaarlijke omgevingen frequent voor, bijvoorbeeld door uitstromende aardgas, verdampende koolwaterstoffen of waterstof bij processen. Ook in gasdistributie-installaties en LNG-terminals speelt explosierisico. In zulke omgevingen moeten bedrijven maatregelen nemen om explosies te voorkomen. ATEX vereist dat werkgevers de risico’s van explosies beheersen en de veiligheid van werknemers waarborgen in deze omgevingen
Praktijkvoorbeeld: In een aardgasverwerkingsinstallatie kunnen zich rond compressoren en pompen vlambare gaswolken vormen. Als in zo’n ATEX-zone een gewone (niet-Ex) elektrische motor zou worden gebruikt, kan een vonk of heet oppervlak van die motor het gasmengsel ontsteken, met een explosie als gevolg
Dit illustreert waarom het essentieel is om in explosiegevaarlijke zones uitsluitend explosieveilige apparatuur te gebruiken.
Apparatuur en installaties die onder ATEX vallen
Onder ATEX vallen allerlei soorten apparatuur die in aanraking kunnen komen met explosieve atmosferen. Vaak wordt gedacht aan elektrische apparaten, maar ATEX geldt zowel voor elektrische als mechanische apparatuur
Voorbeelden zijn: pompen, compressoren, roerwerken, kleppen, elektromotoren, schakelkasten, verlichting, meet- en regelinstrumentatie, en zelfs communicatiemiddelen die in de gevarenzone worden gebruikt. Al deze apparaten kunnen potentiële ontstekingsbronnen vormen (door vonken, hete oppervlakken, statische ontladingen, enz.) en moeten daarom explosieveilig zijn uitgevoerd. ATEX-gecertificeerde apparaten worden zodanig ontworpen dat ze bij gebruik in een bepaalde zone een explosieve atmosfeer niet kunnen ontsteken
Dit betekent bijvoorbeeld dat de oppervlaktetemperatuur van het apparaat onder de ontstekingstemperatuur van het aanwezige gas of stof blijft en dat er geen vonken of vlammen naar buiten kunnen treden.
Concreet zijn in de petrochemie en gasindustrie onder andere de volgende toepassingen gangbaar:
- Explosieveilige verlichtingssystemen in olie- en gasinstallaties (bijvoorbeeld speciaal ontworpen armaturen voor raffinaderijen en boorplatforms) Dergelijke lampen zijn ingesloten in vonkvrije behuizingen of zijn intrinsiek veilig zodat zij geen ontstekingsbron vormen, zelfs niet bij storing.
- Explosieveilige pompen en opslagsystemen voor brandbare vloeistoffen in petrochemische fabriekenBijvoorbeeld pompen met explosieveilige motoren en afdichtingen voor het verpompen van benzine, of tankopslag met inertgasafdichting.
- Gasdetectiesystemen en ventilatie: In gasinstallaties zijn vaste gasdetectoren aanwezig die bij een gaslek een alarm geven en ventilatiesystemen activeren. Hierdoor wordt de concentratie van het gas onder de explosiegrens gehouden. ATEX-zonegebieden (zoals een compressorstationshal) zijn vaak voorzien van gedwongen ventilatie om een explosieve atmosfeer te voorkomen.
- Niet-elektrische installaties: Ook mechanische componenten vallen onder ATEX. Een voorbeeld is een klep of roerwerk waarvan de beweging wrijving kan veroorzaken. Zelfs een heet oppervlak, zoals de uitlaat van een dieselgenerator, kan een ontstekingsbron zijnDaarom moeten ook motoruitlaten van katalysatorregeneraties of verwarmingsspiralen in procestanks zodanig worden ontworpen of afgeschermd dat ze geen ontsteking kunnen veroorzaken (bijvoorbeeld door oppervlaktekoeling of hittebestendige barrières).
3. Wet- en regelgeving en toepassing ATEX in de praktijk
Hoe moeten bedrijven voldoen aan ATEX 114 en ATEX 153?
Bedrijven in de petrochemische en gasindustrie dienen zowel aan de product- als werkplekrichtlijn te voldoen. In de praktijk betekent dit twee hoofdverplichtingen:
Gebruik van geschikte gecertificeerde apparatuur (ATEX 114): Alle apparaten en beveiligingssystemen die in explosiegevaarlijke zones worden gebruikt, moeten ATEX-gecertificeerd zijn. Fabrikanten leveren deze apparatuur met de juiste markeringen (CE en Ex-logo) en documentatie (EU-conformiteitsverklaring en, indien van toepassing, een EU-typecertificaat). Het bedrijf moet er bij aanschaf op letten dat de apparatuur de juiste categorie heeft voor de beoogde zone. ATEX 114 kent categorie 1, 2 of 3 voor apparaten in niet-mijnbouw omgevingen, corresponderend met respectievelijk gebruik in zone 0 (of 20), zone 1 (of 21) en zone 2 (of 22)
Zo zal een pomp die in een zone 0 wordt geplaatst van Categorie 1 moeten zijn (zeer hoog beschermingsniveau), terwijl apparatuur in zone 2 minstens Categorie 3 moet hebben. Afhankelijk van de categorie moet de fabrikant een Notified Body inschakelen voor certificering (voor de hoogste risicocategorieën) of mag hij in bepaalde gevallen zelf een interne productcontrole uitvoeren voor de lagere categorieën
Als gebruiker moet men deze certificaten bewaren en kunnen tonen bij inspecties. Cruciaal is ook dat de speciale gebruiksvoorwaarden uit het certificaat worden nageleefd. Het is bijvoorbeeld niet toegestaan apparatuur eigenhandig te modificeren in strijd met het certificaat
Zelfs een ogenschijnlijk kleine aanpassing, zoals het boren van een extra gat in een Ex d-behuizing voor een kabeldoorvoer, kan de explosieveiligheid tenietdoen
Bedrijven dienen hiervoor procedures in te richten, zodat bij onderhoud of wijzigingen aan installaties de ATEX-conformiteit behouden blijft.
Beheersen van explosierisico’s op de werkplek (ATEX 153): Werkgevers zijn verplicht de werkomgeving zó in te richten dat de kans op explosies minimaal is en werknemers beschermd zijn. Dit begint met een risicoanalyse en het opstellen van een schriftelijk Explosieveiligheidsdocument (EVD)
In dit document worden alle explosierisico’s geïdentificeerd en geëvalueerd, de gevarenbronnen (brandbare stoffen) geïnventariseerd, en de te nemen maatregelen beschreven. Het EVD omvat doorgaans: een lijst van aanwezige brandbare gassen/dampen/stof en hun eigenschappen, de indeling van de explosiegevaarlijke zones, technische maatregelen (bijv. ventilatie, beveiligde apparatuur, aardingssystemen) en organisatorische maatregelen (bijv. werkvergunningen, noodprocedures, training)
In Nederland is vastgelegd dat elk bedrijf met explosiegevaar een EVD moet hebben; dit kan onderdeel zijn van de algemene RI&E. ATEX 153 benadrukt daarnaast het belang van voorlichting en opleiding: alleen geïnstrueerd en competent personeel mag in Ex-zones werken. Werknemers moeten weten welke procedures te volgen, hoe ze apparatuur veilig bedienen en wat te doen in noodgevallen. Iemand zonder de juiste voorlichting of training laten werken in een potentieel explosieve atmosfeer is in strijd met ATEX 153 en kan bij een incident zelfs als nalatigheid strafbaar worden gesteld
Ten slotte moeten werkgevers zorgen voor goede coördinatie wanneer meerdere teams of contractors tegelijk in een explosiegevaarlijk gebied werkzaam zijn, om te voorkomen dat de ene partij onbewust de andere in gevaar brengt
Een strikt werkvergunningenstelsel en duidelijke afstemming van werkzaamheden zijn hiervoor onmisbaar in de praktijk.
Certificering en keuring van apparatuur
ATEX in de praktijk
ATEX-gecertificeerde apparatuur: Apparaten die in explosiegevaarlijke zones worden gebruikt, moeten beschikken over een ATEX-certificaat en correcte markeringen. Op het typeplaatje van zo’n apparaat staan doorgaans de Ex-markering (met code voor gas/damp of stof, gasgroep, temperatuurklasse, beschermingswijze etc.), de categorie en zone waarvoor het geschikt is, en het certificaatnummer. Bijvoorbeeld kan een pomp een markering dragen II 2G Ex d IIB T4 Gb – wat aangeeft: groep II (industrie, niet mijnbouw), categorie 2 voor gas (geschikt voor zone 1), met vlamdichte omkasting, voor gasgroep IIB, temperatuurklasse T4, en EPL (Equipment Protection Level) Gb. Deze coderingen komen voort uit de normenreeks EN IEC 60079 en geven gedetailleerde informatie over het beschermingsniveau. Bedrijven moeten bij installatie controleren of deze markeringen overeenkomen met de zone waarin het apparaat wordt geïnstalleerd.
Keuring en inspectie: Voor ingebruikname moet explosieveilige apparatuur vaak een keuringsstempel of -rapport krijgen. In sommige landen (zoals België) is een onafhankelijke keuring van de zone-indeling en installatie door een erkend keuringsorganisme verplicht voordat de installatie in bedrijf mag
In Nederland schrijft de wet voor dat de werkgever borgt dat de installatie veilig is, wat in de praktijk betekent dat een deskundige (intern of extern) de juiste installatie van Ex-apparatuur verifieert. Daarnaast is periodieke inspectie en onderhoud cruciaal om de explosieveiligheid te waarborgen. Explosieveilige apparatuur kan door slijtage of onjuist gebruik zijn beschermingsniveau verliezen (bijv. een beschadigde kabeldoorvoer, een verweerde dichting, corroderende vlamdovende oppervlakken). Daarom wordt aangeraden om volgens EN 60079-17 periodieke inspecties uit te voeren in Ex-zones. Hierbij wordt gecontroleerd of apparatuur nog in goede staat verkeert en of alle veiligheidsvoorzieningen intact zijn. Eventuele defecten moeten direct worden verholpen met behoud van ATEX-conformiteit (bij reparatie mogen alleen originele of gelijkwaardige onderdelen worden gebruikt, en soms is hercertificering nodig).
Documentatie: Alle ATEX-relevante documenten – zoals het genoemde explosieveiligheidsdocument, zone-indelingsrapport, installatieschema’s en de certificaten van apparatuur – dienen actueel en toegankelijk te zijn. Bij een audit of inspectie door de overheid moet een bedrijf kunnen aantonen dat het aan de voorschriften voldoet. Het typekeurcertificaat (voorheen “EG-typeonderzoekcertificaat” genoemd) van elk apparaat bevat ook specifieke gebruiksvoorwaarden. Deze kunnen bijvoorbeeld bepalen dat een motor alleen binnen een bepaald temperatuurbereik gebruikt mag worden, of dat een bepaald onderdeel periodiek vervangen moet worden. Het is de verantwoordelijkheid van de gebruiker (de exploitant) om deze voorwaarden na te leven
In de dagelijkse praktijk komt naleving van ATEX neer op een combinatie van administratieve beheersing (bijhouden van zones, inventaris van Ex-apparatuur, certificaatregistratie) en fysieke maatregelen (plaatsen van deugdelijke apparatuur, onderhoud volgens schema). Veel bedrijven stellen interne procedures of werkinstructies op, zodat bijvoorbeeld bij iedere installatiewijziging een ATEX-check plaatsvindt en bij inkoop van nieuw materieel standaard naar ATEX-certificering wordt gevraagd.
Kosten en complexiteit van naleving
ATEX-naleving kan gepaard gaan met significante kosten. Explosieveilige apparatuur en installaties zijn doorgaans duurder in aanschaf dan standaarduitvoering. Een explosieveilige motor of schakelkast kan bijvoorbeeld door de extra veiligheidsconstructies (zware behuizing, afdichtingen, speciale kabelwartels) vele malen kostbaarder zijn. Daarnaast vergen maatregelen zoals inertiseringssystemen, gasdetectie-installaties of vonkvrije gereedschappen investeringen. Ook de noodzakelijke ventilatie of afzuiging om explosieve dampen af te voeren brengt operationele kosten (energiekosten, onderhoud) met zich mee.
Naast de hardwarekosten is er de administratieve en engineeringscomplexiteit. Het uitvoeren van gedetailleerde risico-analyses en het onderhouden van documentatie (zoals het up-to-date houden van het explosieveiligheidsdocument bij elke proceswijziging) kost tijd en expertise. Vaak moeten externe experts of gespecialiseerde ingenieursbureaus worden ingehuurd, zeker bij initiële opstelling van zone-indelingen of bij grote revisieprojecten. ATEX-wetgeving is bovendien een bewegend doelwit: regelingen en normen evolueren (nieuwe edities van de EN 60079-serie, of wijzigingen in de Arbowetgeving)
Bedrijven moeten deze ontwikkelingen volgen en hun veiligheidssystemen daarop aanpassen, hetgeen continu investeren in kennis vereist. Kleine en middelgrote ondernemingen ervaren de ATEX-eisen soms als complex en administratief zwaar, zeker als explosiegevaar niet hun dagelijkse kernactiviteit is (denk aan een waterzuiveringsinstallatie met een biogasopslag – ATEX-relevant maar geen petrochemisch bedrijf).
Toch moet worden benadrukt dat de kosten van ongevallen vele malen hoger kunnen uitvallen. Een explosie kan leiden tot miljoenen euro’s schade, lange stilstand en menselijk leed. In dat licht is naleving van ATEX een noodzakelijke investering. Er zijn overigens ook positieve effecten van ATEX-naleving: het dwingt tot beter inzicht in het proces (waardoor vaak ook procesefficiëntie toeneemt), en explosieveilige apparatuur is vaak robuuster, wat de betrouwbaarheid van de installatie verhoogt.
Conclusie en aanbevelingen
ATEX in de petrochemische en gasindustrie is een kritieke veiligheidsfactor die technische maatregelen, gedegen organisatie én voortdurende aandacht vereist. Samenvattend zijn hier enkele concrete aanbevelingen voor bedrijven om ATEX-compliance te borgen:
1. Integreer explosieveiligheid in het ontwerpproces: Pas “Safety by Design” toe bij nieuwe projecten. Zorg dat al in de ontwerpfase wordt nagedacht over het elimineren of verminderen van explosiegevaar (bijv. kies waar mogelijk voor niet-brandbare stoffen of gesloten processen). Positioneer apparatuur zodanig dat potentieel lekkende bronnen in goed geventileerde ruimten staan of naar veilige zones leiden. Een doordacht ontwerp kan het aantal ATEX-zones beperken of de gevarenzones kleiner maken, wat later operationele voordelen heeft.
2. Houd het Explosieveiligheidsdocument actueel en volledig: Het EVD is een levend document. Werk wijzigingen in procesinstallaties of stoffen meteen bij in de zone-indeling en risicoanalyse. Documenteer ook incidenten of bijna-ongevallen en neem leerpunten op in het plan. Zorg dat het EVD duidelijk de link legt tussen geïdentificeerde risico’s en getroffen maatregelen. Dit document moet voor alle betrokkenen beschikbaar zijn en periodiek worden herzien (bijvoorbeeld jaarlijks of bij elke significante verandering).
3. Selecteer en beheer apparatuur zorgvuldig: Stel een register op van alle apparatuur in explosiegevaarlijke zones, inclusief hun ATEX-certificaatgegevens. Controleer bij inkoop altijd of apparatuur geschikt is voor de desbetreffende zone en stof(groep). Bewaar alle handleidingen en certificaten centraal. Implementeer een management of change-procedure waarin explosieveiligheid een checkpunt is: elke modificatie aan Ex-apparatuur of -installaties dient door een vakdeskundige te worden beoordeeld op ATEX-gevolgen. Instrueer onderhoudstechnici dat ze geen veranderingen mogen aanbrengen aan explosieveilige componenten zonder goedkeuring. Bij twijfel over de geschiktheid van een onderdeel, raadpleeg de leverancier of een expert en gebruik alleen originele componenten voor vervanging.
4. Investeer in opleiding en veiligheidscultuur: Zorg dat alle relevante medewerkers (van operators tot onderhoud en schoonmaak) begrijpen waarom ATEX-maatregelen nodig zijn. Regel specifieke trainingen voor personeel dat in Ex-zones werkt, waarin men leert over ontstekingsbronnen, de betekenis van zonebordjes en Ex-markeringen, en de procedures zoals gasmetingen en werkvergunningen. Overweeg om sleutelpersonen een officiële explosieveiligheidsopleiding te laten volgen of een persoonscertificaat (IECEx 05 of vergelijkbaar) te behalen voor verhoogde deskundigheid
Stimuleer een cultuur waarin men elkaar aanspreekt op onveilig gedrag. Bijvoorbeeld: als iemand een vonkend gereedschap meeneemt in zone 1, moet een collega dat direct corrigeren. Beloningen voor teams die veilig werken en meldingen van onveilige situaties kunnen bijdragen aan continu alert gedrag.
5. Voer periodieke (externe) audits en inspecties uit: Laat ten minste jaarlijks een interne audit uitvoeren op ATEX-compliance. Loop de installaties fysiek na: zijn de Ex-bordjes nog aanwezig en leesbaar? Zijn noodknoppen, brandblussers en vluchtwegen in Ex-zones vrij van obstakels en gemarkeerd? Controleer of alle apparaten nog binnen hun certificaatspecificaties opereren (bijv. omgevingstemperatuur in de zomer niet boven de limiet). Het is nuttig om periodiek een frisse blik te krijgen – een externe specialist kan eens in de paar jaar een audit doen om eventuele blinde vlekken te ontdekken. Documenteer de bevindingen en pak actiepunten voortvarend op. Dit bereidt het bedrijf ook voor op eventuele onaangekondigde overheidsinspecties.
6. Plan voor noodsituaties: Ondanks preventie moet er een robuust noodplan zijn voor het geval er toch iets misgaat. Stel een explosiealarm- en ontruimingsprocedure op voor scenario’s waarbij gasdetectie een hoge concentratie meet of wanneer er een (dreigende) explosie is. Oefen deze scenario’s via drills. Zorg voor geschikte brandblusmiddelen (let op: niet alle blusmiddelen zijn effectief tegen gas- of stofbranden) en persoonlijke beschermingsmiddelen zoals vlamvertragende kleding. Bespreek met de bedrijfsbrandweer of externe brandweer de zones en toegang, zodat zij in nood precies weten waar gevaarlijke gebieden zijn. Een goed voorbereid noodplan kan escalatie van een incident voorkomen en is daarmee een laatste maar essentiële verdedigingslinie.
Tot slot: ATEX-compliance is geen eenmalige inspanning, maar een continu proces. Door ATEX als vast onderdeel van de bedrijfsvoering te behandelen – vergelijkbaar met kwaliteit of milieu – kunnen petrochemische en gasbedrijven een hoog veiligheidsniveau handhaven. Dit komt niet alleen de veiligheid van werknemers en omwonenden ten goede, maar beschermt ook de installaties tegen calamiteiten en stilstanden. Met technische zorgvuldigheid en een sterke veiligheidscultuur is het mogelijk om de risico’s van explosieve atmosferen tot een aanvaardbaar minimum te reduceren en aan alle wettelijke verplichtingen te voldoen. Zoals de ATEX-richtlijnen beogen: voorkomen van explosies is altijd beter dan de gevolgen ervan hoeven te beheersen.